|
|
Anton Pavloviç Çehov
''ÇEHOV'UN OYUNLARININ EN ÖNEMLİ İKİ ÖĞESİ, TIPKI
YAŞAMIN KENDİSİ GİBİ, ONUN ÇELİŞKİN BİRER YANSILARI
OLAN OYUN KİŞİLERİ İLE -DRAMATİK- İÇ EYLEMDİR.''
1860 Taganrog-1904 Badenweiler, Karaorman; Rus oyun yazarı ve
hikayecisidir. 19. yüzyıl Rus eleştiri gerçekçi tiyatrosunun
en önde gelen temsilcilseri arasında yer alır. Büyükbabası
serf olan Çehov, çocukken babasının dükkanında çalıştı.
1871'de dükkan batınca ailesi evlerini satıp Moskova'ya gitti.
1879'da kendisi de Moskova'ya giderek, üniversitede tıp
öğrenimi gördü. Erkek kardeşinin de desteğiyle para
kazanmak için gülmece dergilerine kısa yazılar göndermeye
başladı. Moskova ve Petersburg gülmece dergilerinde yüzlerce
fıkra, öykü, öyküsel yazı, nükte, dramatik taslaklar
yayımladı. 1883-86 yıllarında Oskolsi (Alıntılar)
dergisinde 300'den çok yazısı çıktı. 1886'dan sonra
yazıları, dostluk kurduğu yayımcı Suvorin tarafından Novoye
Vremya (Yeni çağ) dergisinde yayımlandı. Oyun yazmaya
yöneldi, başarısızlığa uğraması üzerine yine hikaye
yazmaya devam etti.
Tolstsoycu dünya görüşünü benimsedi. Çar tarafından
mahkum edilen kişilerin yaşam koşullarını yerinde incelemek
için bir Uzakdoğu adası olan Sahalin'e geziye çıktı.
1891'de Suvorin'le birlikte Batı Avrupa'ya gitti. 1892'de
ailesiyle birlikte Moskova yakınlarındaki Melikhovo köyüne
yerleşerek, kendini yazmaya verdi. ''Martı'' adlı oyunu,
konuşma ve ruhsal havanın eylem ve olaylara ağır basması
nedeniyle 1896'da St. Petersburg Aleksandrinskiy Tiyatrosu'ndan
geri dönünce, yine hikayeye yöneldi. Bu dönemde köylülere
yardım için düzenlenen eylemlere katıldı. 1897'de Fransa'ya
giderek Dreyfus davasında Zola'yı destekledi. Liberal
halkçılık, Tolstoyculuk ve ''dekadans''la hesaplaşma
bağlamında maddeci ve demokratik temele dayalı bir dünya
görüşüne bağlandı.1899'da sağlık nedenleriyle (akciğer
veremi) Yalta'ya taşındı. O sırada Kırım'da yaşamakta olan
L. Tolstoy ve M. Gorki ile yakın dostluk kurdu. Dostları,
Nemiroviç-Dançenko ile K. Stanislavki'nin Moskava Sanat
Tiyatrosu'nu kurmaları üzerine oyunlarını onlara verdi.
1895-1904 yılları arasındaki çalışmalarıyla Rus
tiyatrosunun yenileyicisi oldu, oyunları özellikle de
''Martı'' büyük başarı kazandı. 1902'de, Çar II.
Nikola'nın Gorki'nin Rus Bilimler Akademisi'ne üye olmasını
onaylamaması üzerine, 1900 yılında onursal üye seçildiği
Akademi'den ayrıldı. 1903-1904 yıllarını sağlık
nedenleriyle Güney Almanya'daki bir sağlık yurdunda geçirmek
zorunda kaldı.
1880'lerde hükümet baskısının siyasal ve toplumsal
eylemciliğe engel olduğu bir dönemde, yazı yaşamını
sürdürmeye çalışmış olan Çehov, 19. yüzyıl büyük Rus
dünya edebiyatının en büyük adlarındandır. Çehov'un
çoğu zaman şiirsel -lirik- ve psikolojik gerçekçilik olarak
nitelenen oyunları, 1905 Devrim öncesi Çarlık Rusyası'nın
şehir-taşra ikiliğini kendinde barındırdığı kadar,
aristokrasinin çöküşü ile birlikte ortaya çıkan yeni
koşulları da kendinde barındıran, toplumsal yaşamın
çelişmeli birliğini yansıtır; eskimiş, ömrünü yitirmiş,
eski toplum düzeninin insanlarını, yeni bir düzenin gelmesi
umudu karşısında ele alarak, bu insanların iç dünyalarında
-iç dramlarında- toplumsal dış dünyanın dramını ortaya
koyar; yaşamın dokunaklılığını, gündelik yaşamın kendi
varoluşu içinde verir ve yaşamı ''kendiliğinden''
oluşturur. Bu nedenle, Çehov'un oyunlarının en önemli iki
öğesi, tıpkı yaşamın kendisi gibi, onun çelişkin birer
yansıları olan oyun kişileri ile -dramatik- iç eylemdir. Bu
kişiler, genel karşıtlığı içinde, duydukları boşlukta
değer anlayışını yitirmiş ama bunun farkında olan,
gündelik yaşamın sıkıcı ve aynı zamanda katı gerçekleri
karşısında ezilen ya da buna bireysel ve nihilistçe
başkaldıran; toplumsal değişim dinamiğinin ortaya
çıkardığı, yeni ekonomik güçlere sahip; halktan yana
toplumsal bir yaşam değişikliğini esinleten aydınlardır. Bu
kişilerin bir bölüğü, yaşamın tutkulu, hoşgörülü,
çalışkan, bozulmamış geleceğe açık yanını verirken
öbür bölüğü yaşamın, boş, sıkıcı, yılgınlıkla
kapalı, düşkırıklığına uğramış, gerçeği örten,
anlamsız kılan, ömür dolduran, yiten yanılsamalarla avunan,
geçmişte kalan yanını verirler; aralarında oluşan dramatik
çatışma, bütün bir toplumsal çelişmenin genel
görünümünü -atmosferini- yansıtır. Bu atmosfer, kişiler
arasında ''mecazi'' bir karşılıklı anlaşma diliyle kurulan
iç eylemden doğar. Çehov'un duygusallık ile fars, melodram
ile alaylama arasında ince bir dengeye dayanan oyunlarındaki bu
iç eylem, iç diyalogla, ''iç deneyim'' ile (perezhivaniye)
sağlanır. Karşılıklı konuşan iki kişi birbirleriyle
iletişim kurmadan düşüncelerini birbirlerine ve izleyiciye
duyurur. Tematik olarak yineledikleri sözler ile yoğun
duyguları arasında kurulan karşıtlıkla kendilerini
varederler. Çehov'un şiirsel ve buruk gülmeceli üslubunu
belirleyen bu iç eylem; kişilerin ''zımni'' olarak kendilerini
ortaya koymaları, ''zımmen çatışma''ları, oyun kişileri
ile izleyici arasında bir uzaklık da yaratarak, izleyicinin
karşısındaki ''yaşam tuhaflığı''nı eleştirel bir gözle
izlenilip yaşantılaştırmasına yol açar. Bu simgeci ve
izlenimci psikolojik anlatım bütünlüğü, yapısal birer
öğe olarak zaman ve mekan ile de yakından bağıntılı; iç
eylem, zaman ve eşya ile doğrudan ilintilidir. Örneğin,
geçen mevsimler, çocukların büyüyüşü, geliş ve
gidişler, zamanı iç yaşantıya, iç gelişime bağlarken,
-Martı'da olduğu gibi- oyunun dış mekandan gitgide iç
mekana, açık ve geniş alandan gitgide kapalı ve dar alana
sıkışması da mekanı iç yaşantıya, iç gelişime bağlar.
Böylece, Çehov'un oyunlarında bütün yapısal öğelerin
bütüncül birliğiyle iç eylemlilik yoluyla kendiliğinden
kurulan ''atmosfer'', yaşamı da kendi yansısı olarak sahnede
vareder ve ''insanlık komedyası''nı, yaşamın doğal
(çelişkin) gülmecesini oluşturur.
Çehov'un kaleme aldığı ilk oyunlarından günümüze
yalnızca ''Platanov'' (1878) kalmıştır. Mali (küçük)
Tiyatro'nun geri çevirdiği bu oyun, Çehov'un daha sonraki
oyunlarının bütün öğelerini içermekle birlikte, uzun ve
hantal yapısı ile diyaloglar halinde yazılmış bir romandır.
Gününün düşkırıklığına uğramış, yüzeyde aydın
tipini işleyen İvanov (1887), ciddi oyun doğrultusunda dış
eylemi öne çıkarır. Melodram ve romantik öğelerin kendini
daha çok duyurduğu ''Leşi'' (1889, Orman Cini) ise, geleneksel
dramatik tarzdan ayrılarak, daha karmaşık ve yargıdışı
kalmaya yönelik bir oyun olup, Vanya Dayı'ya temellik eder.
Çehov'un ''şakalar'' olarak nitelendirdiği tek perdelik
küçük oyunları, gülmece yazarlığının ve Gogol-Turgenyev
esinlenimleri uzantısında, vodvil ile farsı birleştiren,
kesintisiz bir eylem akışı içinde kesin çizgili kişileri
işleyen güldürülerdir; ''Na Bolşoy Doroge'' (1884, Dağ
Yolunda) ''Lebedinaya Pesniya'' (1888, Kuğunun Şarkısı),
''Medved'' (1888, Ayı), ''Predlozheniye'' (1888, Teklif),
''Svadba'' (1889, Bir Evlenme), ''O Vrede Tabaka'' (1886,
Tütünün Zararları), ''Yubiley'' (1891, Jübile).
Çehov, oyun yazarı olarak ününü 1898'de Moskova Sanat
Tiyatrosu'nda oynanan ''Çayka'' (1896, Martı) adlı, Rusya'da
oyun yazarlığında yeni bir çığır açan oyunuyla
kazanmıştır. Sanatçının temel görevini ve yaşarken
kendini doğrulamasını konu alan ve ''psikolojik-lirik'' oyun
tarzının ilk örneği olan oyunun başlıca özelliği,
Çehov'un öbür büyük oyunlarında da açıkça görüleceği
gibi, gündelik yaşamın görünüşte önemsiz olanın daha
derin katlarına inerek, bunlara yüksek düzeyde dramatik bir
nitelik kazandırmasıdır. Çehov, ''Martı''yı ''komedya''
olarak nitelendirirken, yaşama uzaklık ile yaşamı ayrıcalık
arasındaki çelişkiyi işleyen ''Dyadya Vanyı''yı (1899,
Vanya Dayı) ''taşra yaşamından sahneler'' olarak, duyarlı
insanların istekleri ve düşleri ile çağdaş yaşamın
bayağılığı arasındaki çelişkiyi veren ''Tri Sestri''yi
(1900, Üç Kızkardeş) ''dram'', soyluluğun kaçınılmaz
çöküşü ve yaşam değerleri ile yeni güçlerin ve
kuşakların değerleri arasındaki çelişkiyi yansıtan
''Vişyovy sad''ı da (1903, Vişne Bahçesi) yine bir
''komedya'' olarak nitelendirir. 19. ve 20. yüzyıl Rus ve
dünya edebiyatında derin etkiler bırakmış olan Çehov,
bugün de en çok oynanan ve yorumlanan oyun yazarlarından biri
olma sıfatını korumaktadır.
Öbür oyunları: Tatyana Repina (A. Suvorin'in aynı adlı
oyununa ek, 1889), Tragik Po Nevole (Şaka, 1889; Kendi
Yüzünden Tragedya Kahramanı Olan Adam), Noç Pered Sudom
(Bitmemiş Komedya, 1891, Duruşma Öncesi Akşam).
